In september is het 75 jaar geleden dat de oorlog in Knesselare afgelopen was. We brengen de komende weken nog enkele artikels, om de historie van Knesselare mee te helpen bewaren. Dit keer een verhaal – in het Knesseloars dan nog – over “weerbare mannen” (1940) en hun eerste drie oorlogsmaanden. Iets tussen wijwoater, radden en “een todde van de paster“.

We beginnen met een portret van de mannen waarover het gaat. De laatste “groep” “weerbare mannen” (burgers) die – door de Duitsers in mei opgepakt – in augustus 1940 terug mochten keren naar Knesselare. Bij hun terugkeer mochten ze naar Studio Hooft voor een foto.

Boven: Edgard Van de Casteele, Omer Stock, Gerard Van de Casteele en Maurits Raes. Onder: Hilaire Sonnaert, Albert Wille, Gerard Devreese, Jozef Van Poucke en Alfons Mestdagh. Vertrokken op donderdag 16 mei, werden ze tien dagen later gevangen genomen in Cambrai en weggevoerd.

De jonge onderwijzer Gerard Van de Casteele (°1919) noteerde de route in een kleine agenda die hij op zak mocht houden en schreef kort na de oorlog het avontuur op in een klasboek met de titel ‘Weg en were’, een reeks herinneringen aan het Knesselare van zijn jonge jaren.

Eén van de hoofdstukjes gaat over de oorlog. Het verhaal zit zo: nog voor de Duitsers hier in Knesselare binnenvielen kregen alle mannen van 15 tot 35 jaar oud (zich niét onder de wapens bevindend, en niet afgekeurd voor militaire dienst) van de Belgische overheid het bevel uit Knesselare te vertrekken.

Het bericht was niet echt een verrassing. Al dagen trokken eindeloze stoeten van zulke jongens uit andere Vlaamse gemeenten al door Knesselare. Wellicht had men verwacht dat het Belgisch leger tenminste toch aan de IJzer weerstand zou blijven bieden tegen de Duitsers. Het liep even anders…

Veel van de weerbare mannen konden na enkele dagen al terugkeren, maar anderen hadden pech. Nog voor ze goed en wel met de fiets in de Westhoek waren, stootten de Duitsers al door naar Duinkerke in Noord-Frankrijk. De Fransen en Engelsen waren geen partij voor dat snelle en efficiënte leger.

De Knesselaarse weerbare mannen reden in groepjes, die alle min of meer een verantwoordelijke hadden. In hun chaotische tochten bereikten ze Noord-Frankrijk, maar daar liepen ze de Duitsers eigenlijk alleen maar in de weg. Veel groepjes keerden via kleine wegen terug, andere reden min of meer doelloos rond en werden door de Duitsers aangehouden. Sommige werden gewoon teruggestuurd, maar de groep van Gerard Van de Casteele kwam in een stadje terecht waar de Duitsers fel werden beschoten.

Meester Gerard van de Casteele noteerde onder meer dit verhaal in een weinig gebruikelijke “dialectversie”. Sappig soms, al vraagt het voor zeker enige inspanning om te wennen aan de schrijfwijze. Anderzijds is het een vrij zeldzame uitgeschreven getuigenis.

Voor de “liefhebbers” dus …

’t Es oorlog

De vrijdag, den tienste meie 1940, ok opstonne om ’t eten en naer ’t schole te goane, was moeder al beneen en ze zei: “Ejje uek oal die vliegers g’huerd vandenacht?” Ik hoa ze niet g’huerd. “Neen ‘k”, zei ik en ‘k zettige de radio an.

Ze speeldigen marsmuziek. ‘k Zeie: “Ja, d’er zal wa zijn. En tons zei de spreker dat de Duitsers Holland waeren binnengevallen en dat ze hier luchtaanvallen gedoan oan op stations en vliegpleinen. “Ja”, ze ik:” ’t Es oorloge!”

Ons twie ewste broers woaren binnen. Hilaire bij de artillerie en de dienen lag ieverst aan ’t Albertkanaal. En Jeroom woas bij de spuurwegtroeben in Oostende. De scholen wierden gesloten. ’t Zoe een eindelueze vakantie keun’ worden…Maar ’t verder nieuws op de radio was slechter. ’t Senoens woas ter al giënen twijfel nie meer. ’t Was oorlog.

Der wierd al gezeijd dat de Franse en de Engelse op komste woaren om ’t helpen. Doar wier natuurlijk van nie anders gesproken. Achter de noene stond hieël wa volk op De Plaetse en de secretoaris Sierens kwam op den balkon van ’t Gemeentehuis wa vuerenlezen. Hij zei dat omme de sierenen nui  huerdigen, damme ’t serieus moesten oppakken en in de kelder moesten kruib’n. En oal mee ne kier huerdigen we een geschuifel en donderende insloagen van bommen. Het dorp trildege.

Wijwoater

Op nen wip was iedereen op zoek noar een schuilploatse in de cafés, achter de piloaren van de kirke en wilder vluchtigen ons huis binnen. ‘k Zie moeder nog uit de kelder komen mee de wijwoaterflasse en we doptigen onze vinger der in om ons kruise te moaken. En Mielke Baelens ze zeune kost al bevende de todde van de flasse niet passen. ’t Wier stille en achter een tijken avontuurdigen wilder ons were buiten. Toe Dancets woas er een stik brandbom deur de pannen van ulder keukentje gevallen.

Vive la France

De andere mensen wisten al rap te vertellen dat het brandbommen woaren, moar der woas lijk niemand dued of gekwetst. Der kwamen nog veel Franse auto’s en zelfs autobuzen verbij en de kinders rieben “Vive la France!!”.

Even terug naar het Nederlands …

Kort nadien, op 15 mei werd dit bericht “uitgelezen”. “Ik heb de eer U te berichten dat alle mannen van 16 tot 35 jaar… zich naar Ieperen of Roeselare moeten begeven“.

Uiteindelijk vertrekken op 16 mei omstreeks 7 uur de meeste opgeroepenen in de richting van Beernem. Nu en dan startte een groep van vijftig mannen, onder het geklaag en geween van de vrouwen en de moeders, aangevoerd door een onderwijzer.

Alfons Ryserhove vertrok later en schreef hierover in zijn publicatie De oorlog 1940-1945 te Knesselare: “Mijn vader schreide, aan de gevel van ons huis, ik had hem nog nooit in mijn leven zien schreien… Een meisje stond ons uit te wuiven; zij zou later mijn vrouw worden.”

Iedere leider kreeg van de gemeente 1.000 frank mee om in de hoogste nood te voorzien. Sommigen stelden hun vertrek uit, anderen die wel vertrokken waren maakten al vlug rechtsomkeert. Velen dolen dagenlang als Bohemers door West-Vlaanderen en Noord-Frankrijk, tussen enorme kolonnes vluchtelingen. De Duitsers zullen de Noordzee al bereiken op 20 mei.

Ne lodden, een soarge en een medoaldeken

“Den donderdagvuernoene gingen we vertrekken. We hoan wat ondergoed mee, ne “lodden” en een soarge en wat eten. Wa gerief om nen band te stoppen en ne nieuwen binnenband. We keken nog ne kieër omme noar voader en moedere en Martha in ’t deurgegat. We hoan een kruiske gekregen en we hoan een medoaldeken an en we vertrokken. ’t Waos geen oardig moment.

We reeën mee een huele bresse in de richtinge Beernem, vuert naar Diksmuide. Den ewwen IJzertorre stond doar nog maar nui hoame gienen tijd. Diebe in den achternoene kwamen we in Oeren… We zagen een boerdereiken mee een heddene schuure..Op den dilte lag ’t er heuj en doar kosten we sloaben. We zijn doar nog gebleven tegen de zondag. We wandelden ne kieër toe op ’t kirkhoveken, woar dat uek onzen dorpsgenuet Caboor (+ Eerste Wereldoorlog) begroaven ligt. De zaterdagachternoene zaten we in Alveringen woar da Cyriel Verschaeve paster woas en we babbelden der wat tegen en we spraken af da we doar ’t lof zoen gezongen he’n. Albert van de kosters speeldige op den orgele en wilder zongen.

Radden

De zondag kosten we over de Franse grens. En ons bende vertrok… Op weg naar Saint Omer… We mochten doar in een schuurken sloapen en doar hoa’me struet. Van vermoeidheid slieben we goed, moar ’t senachts huerdige ‘k ik toch nui en tons de radden krevelen. ’s Anderendags woaren we were weg. Dieber Frankrijk in…

Ons geld was oal verre goan vlieën. We reeën in de richtinge van Abbeville. We kwamen doar in een gruede boerdereie terechte. We zadden temiddend van andere vlichtelingen. Oal mee ne kieër wierd er were geschoten. Kogels zoefdigen lijk in snokskes over ons huefd. We spong’n van onze velo en tons zag ik ginder verre op den top van d’hellingen een ronde vlamme en were: zoef, zoef, zoef… We lieten onze velo vallen en vluchtigen .. in ’t loatste boerderijken van ’t stadje Hesdin.

Schauw gat

We kropen tuebe in een kerrekot… en iedere kieër dat er geschoten wierd, doken we mee ons huefd wa noar beneeën. Fontje Verniest woas triestig gesteld en zei “damme der oal aan moesten!”. We huerdigen duidelijk dat ’t mitrailleuzen woaren. Ze schoten zelfs de viste-pannen kapot. Ot een hieël tijke stille woas besloden me om vuert te reien. Albert Wille zag dat er kogels gevlogen woaren deur zijn klieërn op zijn stoantjen. Mee een schauw gat reeën we vuert. ’t Zag ter oalmene kieër een beetsen oakelig uit…

Ik steldige vueren om langst de binnenwegen vuert te reien… were noar Hesdin. Aan den inkom van de stad lagen der verschillige duê soldoaten en birgers. Achter een tijken kwaamn we op den top van een hellingsken en oal mee ne kieër zag ik links in een zeiwegsken nen auto reien mee Duitse soldoaten in.’k Herkendige moar oal te zeker die mannen an ilderen helm en ilder grijsden tenue. In de verte zaan we ze nui komen mee tanks zelfs en we stonden der van verstomd: de Duitsers zadden hier oal! Onze groep stopte aan een huizeke.

Een zwart ding en een serie “due”

Een Duitse sidekerre stoptige… Mee ilder leren mantels zagen ’t er echte vechters uit. Den enen smeet oal mee ne keer een zwart dink op de grond da mee ne gruede slag afgink. Wilder verschieden… moar hij lachen…!!! De groep mocht in een huizeken de nacht deurebrengn. We vertrokken nui in de richting van St. Pol. … Duitse soldoaten hielden ons tegen en zei’en dat er burgers geschood’n haen. Op zeker uegenblik zagen we tegen de gevel van een huis vier, vijf due zidden… We moesten zelfs mee in de schuren goan kijken want doar lagen ‘der nog een hele serie due.

Halt!!

We moesten vuert en we trokken were langs binnenwegen om geenen  dzamoel t’ enne. Doar zagen me op zeker moment een groepken andere Knesseloarse o.a. meester Arnaut en Albert van de kosters. Albert woas in nen kapodden tank gekroop’n en zat der in te pritsen… We zeien: “We goan were elk onze weg om gemakkelijker aan eten te geroaken”.

We kosten wa meel kopen bij een boerken en Omer en Pol Stock baktegen brued, moar zonder giste, keihard. Tons hemme nog gesloapen in een sorte hangar in Bapaume. ’t Was daer oakelig stille… ’s Nichtings weer op weg… En omme een ende gereen haên opeens: “Halt!”

Nen Duisten officier zei dat er weere birgers op de soldoaten geschood’n hoan en damme in rang moesten opstappen… Te voede, mee de velo an d’hand. … Hier en doare liepter nen soldoat mee een bajonedde op ’t geweire nevenst de groep… En wilder goan… Hellinge op, hellinge af. We kwamen in Cambrai. Binnen in een gruede kazirne… W’hen doar gesloaben, due van moeite, zonder wakker worden. ’t Was an niets te geroaken. Nui en tons kwam ‘t er een tankwoagen mee woatere. Ne kier of twieë kwammen ze mee kuiben mee soebe. Omme doar nen dag of dreie zaten kwamen ze aflezen dat den oorloge tegen België gedoan woas en da oal de die van min of achttien joar noar huis mosten.

Een stik of vijven ons ons groepken zijn er tons vertrokken: Tsjef Dobbelaers, Pol Stock en nog een stik of dreie.

Naar ’t Oosten

Een dag of twieë noadien wierd er oal mee ne kieer gezeid dat de Belgen in burger in rank moesten stoan. De Duitse soldoaten teldigen… zoveele op een rodde… “Loss! Loss!!” We moesten vueruit noar de stoasie en op den trein in bieëstewoagens. Deure toe. En den trein vertrok. Ik zag wel dat den trein noar ’t Oosten opreed.

In Charleville moesten we op gruede legercamions. Ze zeien: “Ge rei naar België”… We wierden gelost in Neufchateau… De soldaten woaren vies. “Vooruit! Loss!”. Toe aen de stoatie. En doar weere op nen bieëstenwagen en de deure wierd vergrendeld. Tons voelde ui onmachtig. Doar woaren der die luie zuchtigen en kloegen en eenen die mee zijn huefd schittige… Ik zeie nog: “Ge moet couroage hen”…

Den trein vertrok noar ’t Uesten. Uren loater woaren we in Trier. Doar hemme een dag of twieë in een barakke gezeden…. Op nen nichting hieël vroeg weere vueruit. Den dag doarachter tegen den avond ot den trein stille stond zag ik op een plakkoat ‘Munchen’..  

Stalag 17B en “hoar af!”

Den dag daarachter weere op den trein noar Linz en tons noar Krems… De begeleiders woaren nui gelijk Oostenrijkse soldoaten, die wat ewwer woaren. Were in rank en vueruit… Birgop. Tot aan een kamp. “Stalag 17B”. En vueruit binnen!  Achter stekkerdroad. Huege afgezet mee wachttorens. Een groot kamp mee lange tenten en veel barakken. Kort daarop wierd ons hoar afgesneen mee de tondeuse en we wierden oallemoale apart op foto getrokken mee een planksen vuer ons, mee doarop nen numero.

t Wierden lange, vervelende doagen. Op ne zekeren dag zagen we doar Antoine Van Poucke, Jef Croene die bij ons woas, en uuk Jef Costers die tons in Bellem weundige. We vroegen on ze wa wisten van Knesseloare. Sommigen woaren daar gepasseerd. Nogal wa kapot en enkele due… Moar zuuste wist het niemand.

“Ons eten? Uitschreben en afspoelen”

’t Snichings nen ieëmer Duitse café, te delen mee tienen, ’t snoens nen iëmer kooksel mee tienen en ’s achternoens een vijfde van een Duits brued per man. Dat heet azue hieël den tijd geweeest. De doagen geen verbij in nietsdoen. Ne kieër heeft er nen Duitse soldoat gevroagd otter ne liefhebber woare om wa gymnastiek te geven. Ik moeste wat oefeningen geven: armen gespreid, benen gebogen, enz… Moar ’t gink natuurlijk troage, want  wie oat ‘r nog veel macht of courage?  Op ’t einde kreeg ik van den Duits een sigaridde .

We moesten er alle doagen vroeg uit en oalles moest effen en in orde liggen van den Duits die kwam kijken. Mee ’t eten woas ’t zelfde. Mee negen man van Knesseloare en ne jongen van Bellem moesten we altijd nen ieëmer delen. En der wier goe gekeken ot elk gelijk hoad. Gerard Devreese verdieëldige geweunlijk. Den dienen die den ieëmer tons most uitschreben moest hem an de kroane goan afspoelen. Nui en tons kreegn me een kleinigheid bij: een lebelke marmelade, een klein tuitsen wost. Honger hoan we,  gieële doagen. En vuer de reste veel vervelinge.

Joden

An andere bijvoedinge woas ter nie te geroeken. Of toch wel! Recht over ons sliepen der joden. Nen ouwen zat vele in nen boek te lezen. ‘k Veronderstelle dat nen bijbel woas. En d’andere woaren oaltijd op de luep. En we zagen ze dikkels were kieëren mee een gamelleken eten. Woar dan ze ’t hoaldigen, ons Heere est ‘t wijs. Een kieër hen ze ons een overschotsen loaden uiteten.

Liedjes en handel en hongere

We drenteldegen dikwijls rond verbij oal die andere barakken. Van vueren in ’t kamp an d’eerste barakke wierd ’t er ‘oavonds dikwijls gezongen. Vloamse liedjes. Der woas doar eenen die dirigeerdige. Altijd probeerdigen we hier of doare an wat eten of ruekgerief te geroaken. Zue zij ‘k ne keer binnengegoan in een barakke woar dat’er Poolse soldoaten zaten. De die woaren doar al lank en ze kregen nui en tons ne pak mee eten van ’t huis. Ik tuendige een “chemise lacoste”, die ‘k in reserve mee hoa. Ze gaven der een stuk brued vueren en een klein paksen sigaridden. De sigaridden gingen van mond toe mond en ’t brued dielde ge ‘k ik mee Edgard.

Aan nen Duitse soldoat die in ’t kamp ree mee zijne velo tuegdege ‘k ik ne kieër mijne nieuwe binnenband van ne velo die ‘k nog hoa.. “Ein pack sigaretten???’… Hij nam den band en zei: “Morgen!”. Moar hij woas nen tijd nie meer te ziene. Loader he ‘k hem weregezien en ‘k vroeg hem de sigaridden en hij gaf toch een klein paksken.

Den hongere knoagdige dieber en dieber en de goeste om weg en were te lueben verminderdige. Alberke Wille die al moagr woas, wier ton nog ziek: den diarree. ‘k Vriedige oal dat ‘’ slecht koest aflueben.

Buenen en pakskes

Op ne keer  vroegen de Duitsers ons om buenen te goan trekken. Da woas nog in nen hoek van ’t kamp. We trokken mee,  moar foefeldegen er toch wat in ons zakken. In de barakken wieren ze in ‘nen  doek gedoan in wa woatere g’hangen in de ketel die ter stond en der wier wa vuur onder gemoakt. ’t Woas rap gedoan on de Duitse de ruek gezien hoan, moar Edgard kost toch wegspett’n mee de halfrewwe beuntjes in zijnen doek.

Op zekeren dag, omme toe va vueren in ’t kamp slenterdigen, zagen me doar op ’t bord onze numero stoan. Achte van Knesseloare. Der stond da me ’s anderendags een pakske mochten afhoalen. Da woas mij nog oal een spel. We hoan der moed op. Want enigste weken te vueren haeme nen brief meugen schrijven noar huis in ’t Frans en we hoan natuurlijk gevroagd om eten op te sturen, bijzonderlijk “du lard” … We kregen  elk een hieël klein paksken. We woarn firm ontgoocheld, moar allez… Onderweg deên we ’t al open. In ’t mijne zat er een latte chocola Côte d’Or en een klein pakske sigaridden Belga. Omme weren kwamen wieren we van oale kanten bestormd mee de vroage woar da Knesseloare lag. D’andere gevangenen verstonder der ilder nie an.

Nog loadere spraken w’af ons arloeze te verkueben an de Duits. We trokken lotse en ’t lot viel op Jef Van Poucke. We geen mee zijn arloeze toe an de barakke van de Duitse wacht en we tuendigen d’arloeze, uek van binnen.We vroegen brued en een pakse sigidden en op ’t einde wierd het een half brued en een paksken. We woaren uek oal kontent.

Noar huis

Loater zoe’ me d’ander arloezen uek verkocht hen. Moar tons kwam op ’ t onverwachtst een bericht dat de Belgische vluchtelingen noar huis mosten. Ge keu peizen… ’s Andderendags moesten w’eerst noar ’t Duits kamp achter oal watdamme oan moeden afgeven: ons portefoelde, ons paspoort, geld en kleinigheden.
En tons!! Iedereen kreeg een brued en half en een grued stik koas. Den hemel gink open.

We staptigen were noar Krems noar de stoasie. Nui moesten w’uek op bieëstewoagens moar doar stonden er banken in. We woaren in goeie stemminge. Een officierken salueerdige ot den trein vertrok. Allé. Toch nog een gevoel van ne zekeren woarderinge. Da ging nui were de lange weg van woar danme gekomen woaren… Over Holland zijn we azue noar Antwerpen gekomen. Doar moesten we were in rank en vuert marcheren deur een hoage van volk noar een kazerne. Hilaire Sonnaert begost te schreemen. Hij betrewdige ’t nui nog altijd niet.

Een todde vuer de paster

Den derden dag wierden we losgeloaden. Ge keu peizen… We reeën mee den tram toe an den tunnel en de boan op. Der kwam ne camion die noar Gent moest. En wilder der op. Onderweg stoptige de chauffeur an ne café. We kosten uek een pinte bier kueben.En omme buiden stonden zag ik oal mee ne kieër onzen onderpaster Aelterman op de velo verbijreien. We rieben en hij stoptige hieël verwonderd. ‘k Goa ze thuis verwiddigen zei ’t hij.

Were vueruit noar Gent. En doar op den elektrieken tram noar Zomergem. We betoaldigen niet, ge kuen da peinzen. En in Zomergam omme afgestapt woaren kwam Maurits Strobbe doar met ’t camionetje om ons. En wilder der in.

We kamen toe op de Ploatse en doar stond er al ne guelen huep volk. Da was mij een spel. Fontsen Verbiest gaf zelfs een todde an paster Van Durme.

We wildigen natuurlijk seffens noar huis. Ze moesten kijken noar ons versjofelde klieëren en ons broshoar,  een poar centimeders lank. Van werekanten vroagen en stirten, zilder an ons en wilder an ilder. ’t Woas hier uek vele gebeurd, huerdigen we. ’t Woas hier hard gevochten an de tramsoatie en vele gebombardeerd en geschoodn. Henri Verhoestraete en zijn vrouwe woaren dued en Margrietsen De Neve en Maria Costers en ene van Stockskes. Vande Vuerdes huis woas uitgebrand en madame Van Thuynes en de gemeenteschoole en Brauwerkes en nog andere.

In de zijbeuke van de kirke woas ter nen obus deur ’t gewelf gevallen. Der woaren hier honderden auto’s blijven stoan van ’t Bels leger en de mensen oan der allus uitghaeld. Guel de Ploatse lag vil helms en geweiren en ransels en wat weet ik al. Iemand gaf ons ne gruede kijker, wat gasmakers en ne hieëln huep stafkoarten.

Broere Hilaire woas thuisgekomen. Aan ’t kluester oan Muynckskes hem tegenghèen en gezeid dan oal de soldoaten die deure kwammen in de kirke wierden gestoken. Hij ee burgerkleëren angedoan en woas azue zonder moeite thuisgerocht.

Jeroom was langs ’t Hoeksen noar huis gekomen en heet hem doar verkleed.

Azue woas iedereen thuis.

Als er zo nog ergens anders in een koekendoos zitten (verhalen, foto’s, opnames…), laat het ons weten.